Μικρή μέρα - μεγάλη εορτή...

 Η Πενθέκτη Οικουμενική Σύνοδος, τα Βρουμάλια και η περίοδος προ των Χριστουγέννων

Όποιος διαβάσει τον 62^ο κανόνα της εν Τρούλλω Πενθέκτης Οικουμενικής Συνόδου (692) θα έλθει αντιμέτωπος με μια έκφανση του αγώνα της Ορθόδοξης Καθολικής Εκκλησίας κατά των επιβιωμάτων λαϊκών εορτασμών παγανιστικού χαρακτήρα. Πρόκειται, πιο συγκεκριμένα, για την απαγόρευση της πανήγυρης των "βοτών", των "καλανδών" και των Βρουμαλίων.

Επειδή το ερώτημα γι’ αυτή την τελευταία γιορτή παρουσιάζεται επίκαιρο, μιας και μόλις διανύσαμε την χρονική περίοδο του ενιαυτού στη διάρκεια της οποίας λάμβανε χώρα κατά την αρχαιότητα και τον μεσαίωνα ο εορτασμός της, θα ασχοληθώ σε ό, τι ακολουθεί με τη διασάφηση του όρου "βρουμάλια" και τα συμπαρομαρτούντα ημερολογικά ζητήματα, ταμιεύοντας την πραγμάτευση για τις καλένδες και τα βοτά στο εγγύς μέλλον.

Όπως μας πληροφορεί ο Φαίδων Κουκουλές στη μνημειώδη εγκυκλοπαιδεία του βυζαντινού πολιτισμού που μας χάρισε (Βυζαντινῶν βίος καὶ πολιτισμός, τόμος Β΄, 25-29), τα βρουμάλια αποτελούν επιβίωμα της αρχαίας ρωμαϊκής εορτής της bruma, η οποία ετελείτο το Δεκέμβριο, όπως εξάλλου και τα Saturnalia (το ρωμαϊκό αντίστοιχο των ελληνικών Κρονίων, ένα είδος «καρναβαλικής» πανηγύρεως) με τα οποία σχετιζόταν στενά.



Τζιότο, Η προσκύνηση των μάγων

Οι Ρωμαίοι αποκαλούσαν bruma την πιο σύντομη ημέρα του χρόνου, που συνέπιπτε με το χειμερινό ηλιοστάσιο (εξ ου και η παρετυμολογία της από τον Ιωάννη Λυδό, ο οποίος εξηγεί την προέλευσή της από τις ελληνικές λέξεις βραχὺ ἦμαρ = μικρή ημέρα). Με την ίδια λέξη όμως δήλωναν και τη χρονική περίοδο που αρχίζει από την 24^η Νοεμβρίου και ολοκληρώνεται την 24^η ή 25^η Δεκεμβρίου, ημέρα κατά την οποία, ως γνωστόν, εόρταζαν τη γέννηση του ανίκητου ήλιου (Deus sol invictus), που είχε εισαγάγει στη Ρώμη ο αυτοκράτωρ Αυρηλιανός. Περί τον 4^ο αιώνα βέβαια οι Χριστιανοί του δυτικού τμήματος της αυτοκρατορίας και κυρίως της Ρώμης εορτάζουν την ίδια αυτή ημέρα την κατά σάρκα γέννηση του Λόγου του Θεού, του νοητού Ηλίου της δικαιοσύνης, δίνοντας με τον τρόπο αυτό μια πρόσφορη απάντηση στην αγόμενη από τους ειδωλολάτρες εορτή.

Οι ανατολικοί Χριστιανοί, οι οποίοι εόρταζαν την Γέννηση του Χριστού μαζί με τα Θεοφάνια την 6^η Ιανουαρίου και άρχισαν να υιοθετούν μόνον σταδιακά, από τα τέλη του 4^ου αιώνα, την γέννηση του νοητού Ηλίου της δικαιοσύνης Χριστού την 25^η Δεκεμβρίου,  γνώριζαν ομοίως τα βρουμάλια (εορτή της bruma). Όμως στους Βυζαντινούς τα βρουμάλια άρχιζαν από την 24^η Νοεμβρίου και ολοκληρώνονταν την 17 ^η Δεκεμβρίου (μέρα που κατά το νυν ισχύον έθος της εκκλησιαστικής νηστείας που προηγείται των Χριστουγέννων παύει η κατάλυση ιχθύος μέχρι την κυριώνυμη ημέρα). Μάλιστα, επειδή το διάστημα μεταξύ των δύο τούτων ημερομηνιών συμποσούται σε 24 ημέρες, συνέδεσαν κάθε μέρα με ένα γράμμα της ελληνικής αλφαβήτου, οπότε γιόρταζαν το προσωπικό τους «βρουμάλιο» εκείνοι των οποίων το όνομα άρχιζε με το γράμμα της ημέρας! Στο πλαίσιο αυτό αναπτύχθηκε και η συνήθεια εορτασμού του «βασιλικού βρουμαλίου», δηλ. του αυτοκράτορα.

Όπως μας ενημερώνει ο Κουκουλές, την τέλεση των βρουμαλίων πιστοποιούν για τον 6^ο αιώνα οι Ιωάννης Λυδός και Μαλάλας, ενώ για τους κατοπινούς χρόνους διαφωτιστικές είναι οι σχετικές μαρτυρίες του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου του Προφυρογεννήτου (10^ος αι.) και του ποιητή Χριστοφόρου Μυτιληναίου (11^ος αι.).

Στο πλαίσιο αυτό είναι εξόχως εύγλωττο της ποιμαντικής εγρήγορσης της Εκκλησίας το γεγονός ότι οι εκκλησιαστικοί παράγοντες δεν αρκέστηκαν στις κανονικές απαγορεύσεις των παγανιστικών εορτών·  εκ παραλλήλου καλλιέργησαν παιδαγωγικά το έδαφος για την υπέρβασή τους. Φρονώ, με άλλα λόγια, ότι η επιμήκυνση της νηστείας των Χριστουγέννων, ούτως ώστε από την αρχικώς μικρή χρονική διάρκειά της να εκταθεί σε σαράντα ημέρες, συνέβαλε σημαντικά στην διαμόρφωση πνευματικού κλίματος νήψης και κατάνυξης ήκιστα συμβατού με την «καρναβαλικού» γένους πανήγυρη των βρουμαλίων και ό,τι αυτά συνεπάγονταν. Η τεσσαρακονθήμερος νηστεία διαμορφώθηκε με βάση το πρότυπο της Μ. Τεσσαρακοστής και εισάγεται τον 7^ο αιώνα, περί τα τέλη του οποίου συνήλθε η Πενθέκτη.

Γέννηση. Ψηφιδωτό από τον Όσιο Λουκά Βοιωτίας

Επιπροσθέτως η εορτή των Χριστουγέννων αρχίζει να αποκτά μια ολοένα διευρυνόμενη προπαρασκευαστική περίοδο με αποτέλεσμα, εντέλει, ολόκληρος ο Δεκέμβριος μήνας και το τελευταίο δεκαήμερο του Νοεμβρίου να αποκτήσουν προεόρτιο χαρακτήρα (βλ. την κατατοπιστική αναφορά του Ι. Μ. Φουντούλη, Λογική λατρεία, Αθήνα 1984, 332-333.). 


Είναι εύλογη η υπόθεση: Η ανάπτυξη της προεόρτιας περιόδου των Χριστουγέννων και η διεύρυνση της ασκητικής προπαρασκευής (νηστεία) μάλλον πρέπει να συνθεωρηθούν με την κανονική απαγόρευση των βρουμαλίων από την Πενθέκτη Οικουμενική ως επί μέρους όψεις μιας ποιμαντικής μέριμνας πολύπλευρης και ολοκληρωμένης σε ένα μακρύ χρονικό διάστημα κατά το οποίο το "νέο" είχε οπωσδήποτε κυριαρχήσει αλλά το "παλαιό" εννοούσε ακόμα να υφέρπει και να διαβρώνει το εγχείρημα "αἰχμαλωσίας παντὸς νοήματος εἰς τὴν ὑπακοὴν τοῦ Χριστοῦ" (Β΄ Κορ. 10, 5).   

Σημείωση:

Να σημειώσω ότι στην σύγχρονη Ιταλική η λέξη bruma, εκτός από το χειμερινό ηλιοστάσιο, δηλώνει και την χειμερινή ομίχλη. Αυτή η σημασία παραπέμπει προδήλως στην ημερολογιακή περίοδο τέλεσης των ρωμαϊκών βρουμαλίων, που είδαμε, και θα πρέπει να παρελήφθη από του Γάλλους. (Η γαλλική λέξη brume εξάλλου έδωσε και την ονομασία του δεύτερου μήνα του γαλλικού επαναστατικού ημερολογίου Brumaire, ο οποίος αντιστοιχούσε στην περίοδο μεταξύ 22-24ης Οκτωβρίου και 20-22ης Νοεμβρίου. Ως γνωστόν, στο πλαίσιο της μετονομασίας όλων των μηνών του έτους, οι πρωταγωνιστές της επανάστασης  -οι «εικονοκλάστες» Ιακωβίνοι- έθεσαν ως κριτήριο της νέας "παγανιστικής" ονοματοθεσίας κάποιο φυσικό ή κλιματικό δεδομένο που προσιδίαζε σε κάθε έναν από τους μήνες. Ο μήνας Brumaire θα απαθανατισθεί εξάλλου λόγω του πραξικοπήματος του Ναπολέοντος το 1799 εναντίον του Διευθυντηρίου και, εν συνεχεία, χάρη στον Κ. Μαρξ, ο οποίος θα τον συμπεριλάβει στον τίτλο ενός γνωστού κειμένου του).